افق گشایی تازه در فقه موسیقی

ریحانه موسوی | شهرآرانیوز؛ نخستین نشست از سلسله نشست‌های علمی «عناصر جدید در موضوع شناسی موسیقی و رویکرد‌های نو در فقه موسیقی» با حضور آیت ا... ابوالقاسم علیدوست، استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، و با دبیری محمدجواد استادی، رئیس اداره فضای مجازی، هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی خراسان، برگزار شد.

در فقه، غنا به آوازخوانی معنا می‌شود

آیت ا... علیدوست هدف از برگزاری این نشست‌ها را افق گشایی دانست و افزود: ممکن است فردی مطلب تازه‌ای بیان کند، اما اگر آن مطلب در چارچوب انضباط فقهی قرار نگیرد و حجت شرعی میان انسان و پروردگار محسوب نشود، قطعاً فاقد ارزش خواهد بود؛ چراکه می‌توان به راحتی سخنی گفت و حرامی را با توهم حلال کرد. وی بیان کرد: از سال ۱۳۹۴ با همکاری مدرسه اسلامی هنر قم و دفتر تبلیغات اسلامی قم، به عنوان دبیر علمی در برگزاری همایش‌ها فعالیت کرده‌ام.

تاکنون چهار همایش برگزار شده و حاصل آن، انتشار چهار جلد کتاب بوده است. در این برنامه‌ها تلاش کردیم حوزه و دانشگاه به معنای واقعی حضور داشته باشند. در همایشی که در شهر شیراز برگزار شد، در کنار فقها و حقوقدانان، هنرمندان متعهد نیز به سخنرانی پرداختند. در دیداری با رهر معظم انقلاب، ایشان نیز بر استمرار این فعالیت‌ها تأکید داشتند. 

علیدوست در ادامه، به تحلیل عنوان نشست پرداخت و گفت: ما با دو مفهوم مواجهیم؛ یکی موضوع شناسی و دیگری مصداق شناسی که گاهی در کتاب‌ها و مقالات به جای یکدیگر به کار می‌روند، اما کاش این گونه نبود. برخی مواقع، بحث درباره مصادیق خارجی مانند گونه‌های مختلف موسیقی مطرح است، اینکه امروزه چه نوع موسیقی‌هایی پدید آمده‌اند. اگر مقصود از موضوع شناسی، بررسی مصادیق جدید باشد، این از حوزه تخصص من خارج است و یک کار کارشناسی است که نباید بر دوش فقه گذاشته شود، بلکه بر عهده کارشناسان موسیقی است که به آن مشغول‌اند. 

ما غیر از مصداق، موضوع داریم؛ یعنی آنچه که حکم شرعی بر آن نهاده می‌شود. این امر ربطی به خارج ندارد، بلکه از قرآن و روایات استفاده می‌شود. این استاد حوزه علمیه اذعان کرد: شیخ انصاری معتقد است که غنا موضوع حرمت نیست، آنچه که موضوع حرمت به شمار می‌رود لهو و لعب و گمراه کردن است؛ بنابراین ممکن است پدیده‌ای غنا باشد، اما حرام نباشد و برعکس پدیده‌ای غنا نباشد، اما حرام باشد. 

در فقه ما غنا به آوازخوانی معنا می‌شود ولو هیچ آلتی استفاده نشود و موسیقی به نواختن آلات اطلاق می‌شود ولو صدای آواز خاصی نداشته باشد. عنصری که اکنون روی آن دست می‌گذارم بحث گمراهی است؛ یعنی اگر کسی بگوید موسیقی و نواختن آلات از مصادیق گمراهی و تخدیر ملت‌ها و وسیله‌ای در دست قدرتمندان و مستکبرین است، این موضوع یک خلق جدید است.

در ادامه حتما بخوانید جزئیات «سند ملی موسیقی» کشور منتشر شد (۱۷ اسفند ۱۴۰۲)

رویکرد‌های نو در فقه موسیقی

وی موضوع دیگری را «بحث دفع افسد به فاسد» عنوان کرد که پیش‌تر کمتر مطرح بوده است و در توضیح آن گفت: هیچ گاه به ذهنم نمی‌رسید که نوعی موسیقی که فاسد تلقی می‌شود، بتواند وسیله‌ای برای دفع افسد باشد. اما این مسئله اکنون به طور جدی مطرح شده است. اگر سیاستی عاقلانه بر تلویزیون حاکم شود که هدف آن حفظ مخاطبان باشد تا به سمت شبکه‌های بیگانه گرایش پیدا نکنند، در فقه این رویکرد را «دفع افسد به فاسد» می‌نامند. امروزه برخی از صدا‌هایی که از تلویزیون پخش می‌شوند، در اوایل انقلاب جزو صدا‌های ممنوعه محسوب می‌شدند؛ ممنوعیتی که نه به خاطر محتوای صوت، بلکه به دلیل خود صاحب صدا بود که موضوع عجیبی است.

وی با اشاره به بخش دوم، یعنی رویکرد‌های نو در فقه موسیقی، بیان می‌کند: برخی صدا‌ها حس و حال خاصی در انسان ایجاد می‌کنند و افراد علاقه‌مند به شنیدن آن‌ها هستند؛ وزارت ارشاد نیز با این صدا‌ها مشکلی ندارد و از تلویزیون نیز پخش می‌شوند. از سوی دیگر، فقیهی را سراغ داریم که حتی نواختن طبل در روز عاشورا را حرام می‌دانست و زمانی که هیئت‌های شهر قم قصد داشتند به منزل او بروند، طبل‌های خود را کنار می‌گذاشتند. 

وی ادامه می‌دهد: فقها هنگام ورود به بحث غنا، می‌گویند «غنا حرام است به اجماع فی الجمله»؛ یعنی همه علمای شیعه و سنی بر حرمت آن اتفاق نظر دارند، اما تعبیر «فی الجمله» را به کار می‌برند تا در صورت نیاز، بتوانند مواردی را استثنا کنند. این امر به جز اجماع دلیل نیز می‌خواهد، که گواه و دلیل آن روایات است.

وی می‌افزاید: وقتی از بزرگان می‌پرسیم که آیا در غنا، محتوا نیز اهمیت دارد، پاسخ می‌دهند: خیر. منظور از محتوا، نثر یا شعری است که خوانده می‌شود. همچنین قصد خواننده و نتیجه حاصل از آن نیز اهمیتی ندارد. اگر مقلد شیخ انصاری، آیت ا... خویی یا امام خمینی (ره) باشید، نظر ایشان این است که محتوا، قصد و نتیجه در حکم غنا تأثیری ندارند.